Rosenstock-Huessy: Het Amerika van Europa en het Europa van Amerika (1963)

Leerjaren van een Atlantische gemeenschap¹

Ik beveel je mijn onderwerp aan als een onderwerp over de levende tijd. Ik wil je dringend waarschuwen het niet te zoeken in geografie of geopolitiek. Voor mij staan de namen Amerika en Europa niet op een kaart, het zijn tijds-lichamen die kunnen ademen, zuchten en sterven, en ze horen niet thuis in de onvoorstelbare tijdsdimensies van moderne natuurkundigen, die termen gebruiken als 1/1000000000 sec. of 100.000.000 jaar, maar in onze eigen voorstellingen van tijd. In principe kunnen wij mensen alleen maar weten wat het betekent om dertig of zeventig of zelfs honderd jaar te leven. Zelfs in ons eigen bestaan gaan we van verrassing naar verrassing. Met bliksem en donder, zoals in een theatersprookje, verandert de scène plotseling en dan bevinden we ons in een compleet nieuwe omgeving zonder te weten hoe we daar terecht zijn gekomen.

Zo is het met landen; zo is het ook met continenten. Wie had in 1945 kunnen denken dat dit deel van de wereld, Europa, ons allemaal nog zou kunnen herbergen na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog en dat Europa zelfs nog een opvatting zou hebben over Amerika? Maar deze donderslag bij heldere hemel heeft kennelijk een bevruchtend effect gehad. De meesten van jullie kunnen zich niet meer herinneren dat de Amerikanen ooit jullie vijanden waren net zoals de Amerikanen zich nauwelijks herinneren dat ze ooit hun mannen en zonen naar de oorlog in Europa stuurden. Ze vonden het erg zinloos.

Amerika - een open land

Dit is het eerste wat ik wil zeggen over de relatie tussen Europa en Amerika: de Amerikanen zijn er altijd vanuit gegaan dat de Europeanen er al waren en dat er praktisch niets anders op zat dan te emigreren. Maar ik wil ook laten zien dat deze emigratiebeweging niet ging over emigratie van “Europa” naar “Amerika”.

De Europeanen hadden aanvankelijk alleen negatieve kennis van Amerika. Ze wisten dat het nog geen land was. Amerika was een open gebied waar mensen in stroomden, en het was een heel ander gebied dan heel Europa, dat zich in die tijd uitstrekte tot aan de Oeral; want volgens de kaarten waarmee ik aardrijkskunde heb geleerd, behoorde Rusland tot aan de Oeral tot Europa; dit Europa aan de Oeral was vromer dan Parijs of Brunswijk. En wat betekende Amerika voor een inwoner van dit Europa in 1907?

“Amerikaans idealisme,” schreef de Europeaan Maxim Gorki in die tijd, “is niets anders dan het overdreven naïeve optimisme van een menigte louter individuen die nog niet de spektakelstukken en tragedies hebben meegemaakt die in hun geheel bekend staan als de geschiedenis van een volk.”

Deze uitspraak laat zien dat er in die tijd in Amerika nog geen gemeenschappelijk interpretatiekader was ontstaan die alle littekens en alle wonden en alle zegeningen van het historische leven samen zou brengen tot een continue, groeiende boom van ervaringen en geschiedenis. Ik zou ook kunnen zeggen dat Amerika voor Gorki een gebied was waar elk individu zijn eigen geschiedenis beleefde, maar waar een Amerikaanse geschiedenis nog niet bestond.

… en toevluchtsoord

Het is omgekeerd ook verkeerd te spreken over “de Europeanen”. De 26 miljoen emigranten die in de 19e eeuw naar de Nieuwe Wereld trokken, kwamen niet uit Europa, maar uit Kornthal of uit Neder-Silezië of uit Positano.

De eerste groep Europeanen die naar Amerika kwam, bestond uit gemeenteleden die om religieuze redenen emigreerden. Amerika verleende religieuze bescherming aan de individuele dorpen en steden. De laatste van deze groepen die om religieuze redenen emigreerden, kwam in 1839 over. Ze waren ontsnapt aan de machtswillekeur van Friedrich Wilhelm III. Hij had het in zijn hoofd gehaald dat de regionale kerk van Pruisen naar zijn pijpen moest dansen en musiceren. Deze Oude Lutheranen laadden hun gezinnen en bezittingen op schuiten op de Spree en vertrokken, en zij zongen gezangen terwijl ze langs het paleis van Berlijn voeren. In Buffalo stichtten ze een nieuwe synode onder hun leider, die vervolgens nog dertig jaar voor hen zorgde. Dat is Europa voor de Amerikanen.

Daarna keerde het tij. De eerste immigratiegolven naar Amerika kwamen er om economische redenen. Gerhart Hauptmann beschreef dit in “De wevers”. Dorp na dorp, stad na stad, platteland na platteland losten hun economische problemen - van 1840 tot ongeveer 1921 - grotendeels op door naar Amerika te emigreren. De emigratie was zo sterk dat er bijvoorbeeld een aparte scheepvaartlijn Positano/New York bestond. En zelfs vandaag de dag zijn de banden tussen deze plaats en Amerika bijna sterker dan die met Noord-Italië, want tot 1945 hadden de inwoners van Positano familiebanden met New York, maar geen enkele met Milaan, Florence of Venetië.

Dit is hoe de geschiedenis van de mensheid er echt uitziet, en niet, zoals je meestal kunt lezen: Duitse geschiedenis - zoveel duizenden emigreerden van Duitsland naar Amerika. Mensen emigreerden niet uit Duitsland, maar uit hun eigen stad, en Duitsland moest onverschillig voor hen blijven omdat het faalde. Zolang men alleen in grote geopolitieke clusters denkt, zal men de ziel van Amerika en de ziel van de emigranten en de ziel van de achtergebleven Europeanen mishandelen.

Een eeuw bestaat niet simpelweg uit honderd keer 365 dagen. Het is het leven van grootouders, vaders en moeders en kleinkinderen. Dat kun je niet vangen met statistieken. Er zijn families uit Opper-Silezië waarvan een van de zonen naar Amerika emigreerde, een naar Berlijn ging, een als mijnwerker naar het Ruhrgebied ging en allemaal bleven zij familie van elkaar en stichtten nieuwe families. De gemeenschappelijkheid van deze drie families is in geen enkel leerboek terug te vinden, omdat boeken zijn ingedeeld volgens het dode idee van de kaart. Ze worden allemaal gedomineerd door de ruimte. Maar ruimte is heidendom, is afgoderij.

Ook in Amerika zijn deze mensen niet op de ruimte af gekomen, maar op de vrijheid af. Amerika is geen land van grote steden, maar een land dat een toevluchtshaven biedt. Dus neem alsjeblieft de Europeanen die naar Amerika zijn gegaan naar hun individuele etnische of religieuze groepen en zeg niet: ze kwamen uit Europa! Dat is gewoon niet gebeurd.

Voor een Homerus van wereldoorlogen?

Pas de laatste vijftig jaar is het gebeurd dat men, nu pas, vanuit Amerika, begint te zoeken naar een gemeenschappelijke naam voor Europa, waar men voorheen alleen sprak van Duitsers of Zwitsers of Zweden. Nu is er een Europa. Maar dit werd niet in gang gezet door het Marshallplan; voor de Amerikanen kwam Europa voort uit hun wanhoop. Ze wilden een deel van de wereld dat ze dachten achter zich te hebben gelaten, niet in de steek laten. Het was immers hun afkomst, hun oorsprong. Zo is het nieuwe ontstaan van Europa vandaag de dag een proces waarin de Europeanen een geringere rol hebben gespeeld dan de Amerikanen. Zelfs de Gaulle en Adenauer bereikten een akkoord in de schaduw van de titaan Amerika.

Europa is een oude naam; Karel de Grote sprak hier in Frankfurt over Europa in de tijd voordat hij keizer van Rome was. Maar in 1945 was Europa verklaard. Europa had zelfmoord gepleegd. We zitten midden in een Griekse tragedie, als je Agamemnon vervangt door Christus en Clytemnestra door Europa. Het is geen spelletje om dit te doen, want alleen poëzie kan onze zielen over hun vreselijke herinneringen heen helpen; veel belangrijker dan topconferenties zou een nieuwe Homerus zijn die de twee wereldoorlogen en het twintigjarige bestand ertussen bezingt. De Russen zouden daar dan staan als de boze zoon van Orestus en Amerika als de medelijdende zus van Iphigenia; de wreker is de boze zoon, omdat Europa de barensweeën van de wereldoorlog niet heeft gehoord. Maar Iphigenia probeerde de wonden te verbinden met haar “zorg”. Er was een moment dat Europa werd vermoord en alleen nog leefde in de harten van zijn nakomelingen, de Russen en de Amerikanen. Voor zover ik me herinner was dit het geval in 1945. De volgende Homerus zal erover zingen.

Onverzadigbare heimwee

Het Europa dat de Amerikanen weer tot leven hebben geroepen is een nieuw Europa, een projectie van de dochterlanden. Deze emigranten hebben iets gemeen: om welke reden ze ook naar Amerika emigreerden - uit economische tegenspoed, of omdat ze zilveren lepels hadden gestolen, of omdat ze hun geloof wilden verdedigen - ze hadden heimwee. Ze moesten iets opgeven of wilden iets opgeven zonder het af te wijzen, ze vonden zelfs wat ze achterlieten heel mooi. Dit is niets sentimenteels, maar een enorme kracht. Deze heimwee betekent dat je datgene waar je heimwee naar hebt niet kunt en wilt laten vergaan. En omdat alle Amerikanen heimwee hebben naar Europa, zijn ze twee keer ten strijde getrokken. Dit Europa moet blijven bestaan.

Heimwee heeft een heel vreemde eigenschap: het wil bewaren wat er is. Alles moet blijven zoals het herinnerd wordt. Zij die heimwee hebben maken het voorwerp van hun verlangen tot een museumstuk, fixeren het voorwerp van hun verlangen waar ze het moesten opgeven en staan niet toe dat het verandert.

Europeanen daarentegen hebben Amerika heel vaak gezien als een vuilnisbak waaruit af en toe een cheque komt.

In beide gevallen is dat erg ongelukkig. Amerika is geen vuilnisbak en Europa heeft het recht om op zijn eigen manier zijn levenswijze te veranderen. Het is niet goed wanneer te veel heimwee van buitenaf de universiteit van Heidelberg, die intact is gebleven, tot het ideaal van alle verlangens verklaart. En het is niet goed als de burgers van Europa alleen maar staren naar de goudverliezen van de VS, alsof we alleen maar interessant zijn vanwege de dollar.

Een groot polyfoon ritme

Natuurlijk leek het even alsof Europa het verleden vertegenwoordigde en Amerika de toekomst. In technisch, intellectueel en geografisch opzicht werd Amerika geacht de toekomst te vertegenwoordigen en Europa was tevreden met het cultiveren van zijn tradities. Maar de levende tijd kan niet worden verdeeld over een land met de toekomst en een ander met het verleden. Wanneer mensen, naties en continenten een gemeenschappelijke geschiedenis aangaan, moeten ze de gebeurtenissen in een gemeenschappelijk ritme brengen. Want leven betekent bewegen, ademen, ervaringen opdoen, betekent één worden met allen die van ons houden.

Sinds de Eerste Wereldoorlog bestaat er inderdaad zo’n gemeenschappelijk ritme tussen Amerika en Europa, zij het in een onverwachte vorm. In de herinnering van de Amerikanen heeft het jaar 1929 dezelfde betekenis als het jaar 1914 of 1918. In 1929 werd tweederde van alle gekapitaliseerde activa in de Verenigde Staten in één klap weggevaagd. In Amerika spreken we over de tijd “before the depression” en “after the depression”, net zoals we hier spreken over “voor de oorlog” of “na de oorlog”. Dus hetzelfde, gezien vanuit een andere hoek, verwoordt de Amerikaanse ervaring. Ook hier was het beter geweest om de economische wereldcrisis niet te koppelen aan de verloren oorlog en vervolgens te proberen de economische crisis te bestrijden op basis van de verloren oorlog. Al het ongeluk in Duitsland kwam voort uit het onvermogen om die twee dingen van elkaar te scheiden. De opsplitsing in Pankow en Bonn werd voorkomen door het Weimar-regime, en het zou de moeite waard zijn geweest om deze eenheid al in 1929 door middel van sociale dienstverlening te redden. De eenheid die in 1918 werd gered, werd weggegooid in de Hitlergekte. Dit maakt de hier bedoelde taak moeilijker te vervullen, maar ze blijft onveranderd. De waanzin van oorlog en overwinning had in Amerika geen kans, omdat men daar al lang wist dat overwinningen niet meer met militaire middelen konden worden behaald.

De Amerikanen zijn geen vredelievend volk, maar ze zijn wel op de toekomst gericht. Sinds honderd jaar zijn alle inspanningen van de mensheid erop gericht om grenzen te overwinnen en de agrarische huishouding van de individuele boer te vervangen door een wereldeconomie. Daarom kunnen de Amerikanen de zogenaamde nationale economie niet meer serieus nemen, die nog steeds zegt dat de economie bij de afzonderlijke natie of staat hoort. Helaas heeft Duitsland dat stadium nog niet bereikt.

In dit opzicht is het ritme van Amerika anders dan dat van de Europeanen. Het is al gericht op de harmonie van velen. De Amerikaanse president heeft dit nieuwe ritme, deze polyfonie, sneller vernomen dan de Europese staatslieden, die verstrikt zijn in hun eigen grote angst. Hij verwoordde het heel goed in een toespraak in North Carolina dat de tijd van louter Amerikaanse oplossingen voorbij is, dat geduld en nog eens geduld de enige grote deugd is die vandaag van een Amerikaan wordt gevraagd.

Mensen kunnen niet allemaal in hetzelfde tempo leven. We zijn aangewezen op het ritme van de verschillende naties. Zonder deze meerstemmigheid is de dood ons deel. Onze organen in ons eigen lichaam moeten ook met verschillende snelheden reageren en zitten niet op dezelfde golflengte. Bepaalde prikkels moeten snel worden gegeven en andere langzaam. De essentie van het leven is dit contrapunt, de tegengestelde polariteit van langzaam en snel.

Vandaag de dag zijn deze wetten van de geestelijke diversiteit nog niet onderzocht. Maar je kunt uit deze vergelijkingen begrijpen dat je Amerika en Europa niet op de kaart moet zoeken.

Maar waar moeten we er dan naar zoeken? Waar is deze harmonie der sferen misschien hoorbaar? Er is een wet die voor alle harmonie geldt, die geldt ook voor volkeren. Volken, net als elk individu, leven alleen als ze niet egocentrisch zijn, als ze hun centrum niet in zichzelf vinden. Als we stoppen met praten over Europa en Amerika en beginnen te praten over Atlantis, als Amerika stopt met staren naar Europa en Europa stopt met staren naar Amerika, dan kunnen we de gemeenschappelijkheid bereiken waar we naar streven, dan zullen we het vinden, het onbeschrijfelijke, alleen hoorbare, alleen met het gevoel, met tact waarneembare centrum.

Heimwee is wat deze gemeenschappelijkheid oproept van de kant van Amerika. Maar wat zou de geestelijke arrogantie van de Europeanen zodanig kunnen overwinnen dat er in hun ziel plaats komt voor Amerika? Want anders zal de Atlantische gemeenschap nooit bestaan. Welnu, onlangs stierf er een industrieel onder hen die de drie machtigste Duitse theologen als voorouders had. Zij waren echte ontdekkers geweest; zij hadden het toekomstige karakter van het geloof herontdekt, hadden de eschatologie herontdekt. De kleinzoon droeg deze ontdekkingsvreugde van de theologie over in het leven. De Amerikanen waren hard voor hem, maar hij liet me schuchter zijn mening zien in het boek “Little Love for America”. Het vertederende contrapunt over Atlantis bestaat alleen als je ophoudt te geloven dat alleen Columbus Amerika kon ontdekken. Iedereen kan het ontdekken. De Atlantische gemeenschap zal tot leven komen wanneer eenmaal heimwee en ontdekkingsvreugde elkaar in evenwicht houden.

Dit is een vertaling van Europas Amerika und Amerikas Europa (1963) geschreven in het Duits.

naar het begin van deze pagina